آن‌چه پل ریکور از زیارت حرم امام رضا آموخت
ادبیات اقلیت ـ پل ریکور (Paul Ricoeur) فیلسوف و ادیب سرشناس فرانسوی است که در سال ۱۹۱۳ در والینس فرانسه به دنیا آمد و سیزده سال پیش، در ۲۰ مه ۲۰۰۵ از دنیا رفت. او متفکری برجسته است که از مهم‌ترین نظریه‌پردازان هرمنوتیک به شمار می‌آید. آثار گوناگونی از او و دربارۀ او به فارسی ترجمه و تألیف شده است و از این رو، نام و آرای او برای فارسی‌زبانان و علاقه‌مندان حوزه‌های اندیشه و نظریۀ ادبی آشناست.
داریوش شایگان از خاطرۀ گفت‌وگویش با این فیلسوف فرانسوی در سفری که او به ایران داشته است سخن گفته است. آن‌طور که شایگان می‌گوید، در شهر مشهد با پل ریکور گفت‌وگویی دربارۀ مذهب داشته است که شایگان در ضمن آن گفت‌وگو به پل ریکور پیشنهاد می‌کند که به زیارت حرم امام رضا برود تا «هیبت» (tremendum) یا «درد تقدس» را تجربه کند. و روز بعد که شایگان را می‌بیند، با او دربارۀ نکته‌ای که از زیارت دریافته است، سخن می‌گوید.
کتاب زیر آسمان‌های جهان که نخستین بار در سال ۱۳۷۴ منتشر شده است، مجموعه گفت‌وگوهای رامین جهانبگلو با داریوش شایگان است که موضوعات گوناگونی را در بر دارد و علاوه بر آن‌که به زندگی داریوش شایگان و کودکی و جوانی و تحصیلات او می‌پردازد خط فکری این اندیشمند معاصر ایرانی را نیز به‌خوبی دنبال می‌کند. در واقع این کتاب خلاصه‌ای از زندگینامه و خط سیر فکری شایگان از کودکی تا زمانِ گفت‌وگو هاست. این گفت‌وگوها به زبان فرانسه انجام و منتشر شده است و نازی عظیما آن را به فارسی برگردانده و نشر فرزان روز در تهران منتشر کرده است.
عناوین بخش‌های اصلی این کتاب از این قرار است: «از تهران تا لندن»، «در جست‌وجوی شرق»، «از الهیات سلبی تا ایدئولوژی‌زده کردن سنت»، «گفت‌وگوی تمدن‌ها»، «از بعد شبانۀ روح تا معرفت روزینۀ علم»، «چگونه می‌توان فرانسوی بود؟»، «پنج اقلیم حضور ایرانی»، «اسکیزوفرنی فرهنگی»، «علم و فلسفه: آیا اتحادی نو میسر است؟»
در بخش «در جست‌وجوی شرق» شایگان در ضمن بحثی دربارۀ «امر قدسی» به خاطره دیدار و گفت‌وگویش با پل ریکور در مشهد اشاره می‌کند. این بخش از ص ۹۴ کتاب زیر آسمان‌های جهان را بخوانیم:
امر قدسی حتی بیرون از دایرۀ مذهب نیز وجود دارد. می‌دانید، امر قدسی الزاماً امری اخلاقی نیست. به یاد دارم که زمانی در مشهد با پل ریکور، که برایش احترامی فوق‌العاده قایلمف گفت‌وگویی داشتیم، از مذهب می‌گفتیم. ریکور به عنوان فیلسوف پروتستان دیدی اخلاقی به مذهب داشت. به گمان من مذهب ضرورتاً اخلاقی نیست، زیرا از نظر مذهب انسان می‌توان هم مؤمن واقعی باشد و هم گناهکار. انسان می‌تواند با امر الهی، فارغ از همۀ رده‌های کلامی ـ اخلاقی رابطه‌ای محرم برقرار کند. به یاد دارم که به ریکور پیشنهاد کردم که به زیارت حرم امام رضا برود. زیرا آن‌جا محیط مطلوبی برای تجربۀ هیبت (tremendum) یا درد تقدس در مستقیم‌ترین شکل بیانش بود. فردای آن روز که دوباره ریکور را دیدم، به من گفت که از این جنبه از مذهب به‌کلی غافل بوده است، حتی غیبت الوهیت می‌تواند شکل منفی‌ای از قدسیت باشد. گمان می‌کنم که حتی اگر عمر همۀ مذاهب جهان به سر رسد، این تجربه هرگز از روی زمین محو نخواهد شد، این تجربه‌ای است که در اعماق جان انسان ریشه دوانده است.
همۀ مسئلۀ جهانِ فروپاشیدۀ ما آن است که بتوان فضاهای نامتناجس قدسی و دنیوی را تنظیم کرد و از برخورد خصم‌آمیزشان جلوگیری نمود، به نحوی که هر یک مکان خاص خود را بیابد.
زیر آسمان‌های جهان ۳۱۲ صفحه است و انتشارات فرزان روز، چاپ هفتم آن را در سال ۱۳۹۳ منتشر کرده است و هم‌اکنون نیز همین چاپ با قیمت ۴۰۰۰۰ تومان در بازار کتاب موجود است.
ادبیات اقلیت / ۸ اردیبهشت ۱۳۹۷
تمامی حقوق برای پایگاه اینترنتی «ادبیات اقلیت» محفوظ است.