گزارشی از جلسه نقد رمان ماهو نوشته منیرالدین بیروتی در مجتمع ناشران قم
ادبیات اقلیت ـ جلسه نقد و بررسی رمان ماهو نوشتۀ منیرالدین بیروتی، ۲۰ اسفند ۹۵ به همت گروه داستان جمعه در مجتمع ناشران قم برگزار شد. در این جلسه که با حضور نویسنده برگزار شد، حسین ورجانی و دکتر مهدی حمیدی پارسا به عنوان منتقد حضور داشتند.
در آغاز جلسه، پس از آن‌که نویسنده بخش‌هایی از کتاب را خواند، حمیدی پارسا در بخش اول صحبت‌های خود گفت:
من در سه بخش می‌خواهم درباره این کتاب صحبت کنم. فرم، حضور و مفهوم «دیگری» در رمان و بعد در صورت فرصت، نسبت این رمان با ادبیات پست مدرن.
ما در ماهو با رمانی طرف هستیم که با چیزی که به صورت متعارف و کلاسیک می‌شناسیم، تفاوت دارد. بخش عمده این رمان دیالوگ است که در برخی مواقع خسته‌کننده می‌شود. سؤال این است که آیا این دیالوگ‌ها رمان را به یک اثر چندآوایی تبدیل کرده است یا نه. و سؤالاتی از این دست که مجال گفتنش را نداریم. هم‌چنین درباره زبان رمان می‌توان گفت گاه از قراردادهای زبانی رایج خارج می‌شود.
نویسندۀ «مصائب یونس یا کشف المحجوب» در ادامۀ صحبت‌های خود گفت: با وجود حجم زیاد رمان، نویسنده در دادن اطلاعات به ما خسیس است و مدام ابهامات ما را بیشتر می‌کند. این یک ویژگی است و ضعف نیست. وضعیت برادرها و ارتباطی که با شخصیت‌های دیگر دارند، تا حدودی مبهم است و این باعث شده که در مواجهه با اتفاق‌ها همچون کسی باشیم که تصاویر مه‌آلود را می‌بیند. این کار می‌تواند ما را به تخیل وادارد و از طرف دیگر باعث می‌شود مخاطب به سمت تفسیر و تأویل برود و در نهایت نیز باعث می‌شود که شخصیت‌ها جنبۀ نمادین پیدا کنند. با همۀ این‌ها رمان یک اثر واقع‌گرایانه است، در حالی که معانی ضمنی را در دل خود دارد.
این مدرس داستان‌نویسی هم‌چنین افزود: علاوه بر فرم، می‌توانیم اشارات کوتاهی داشته باشیم به برخی جنبه‌های دیگر رمان و منظرهایی که می‌شود از آنها به رمان نگریست. برای مثال، می‌توانیم از دریچۀ نظریات یونگ به رفتار شخصیت‌های رمان بنگریم.
حمیدی پارسا در پایان بخش اول صحبت‌های خود در جواب سؤال مجری که دربارۀ ابهام رمان و نیمه‌کاره ماندن برخی خرده‌داستان‌ها و مخل بودن آن سؤال کرده بود، گفت: رمان در برخی بخش‌ها کاملاً عینی و در برخی بخش‌ها کاملا ذهنی بود. این کار به طور مشخص عمدی بوده و احساس می‌شود بیان ذهنیت‌ها و عینیت‌ها طولانی شده بود و دیالوگ‌ها نیز در برخی جاها اطلاعات لازم را به ما نمی‌دهد که من باز هم این را در مسیر همان ایجاد فضای مه‌آلود می‌دانم.
حسین ورجانی منتقد دیگر جلسه، در بخش اول صحبت‌های خود این رمان را از منظر روانکاوی آلفرد آدلر بررسی کرد و گفت: در روانکاوی آدلر چند مسئله اهمیت دارد. اول اینکه هر شخصی در تمام زندگی خود در حال رفع ضعف‌های خود است و از طریق کسب قدرت پیش می‌رود. کسب قدرت از مسیر ایجاد برتری به وجود می‌آید و ایجاد برتری با نگاه به آینده‌ای که مدنظر شخص است، شکل می‌گیرد.
به نظر می‌رسد که هر سه برادر در این رمان با تمام علاقه اجتماعی‌ای که دارند با هم متفاوت هستند. با وجود این می‌توان شخصیت هر سه برادر را در این بخش به لحاظ ارتباطات اجتماعی بررسی و ارتباط آنها با ریشه و خانواده‌شان را روانکاوی کرد.
در این روانکاوی و در مرحلۀ بعد می‌توانیم به احساس حقارت آدم‌های این داستان اشاره کنیم. زیرا نرسیدن به برتری و آگاهی، و نقاط ضعف شخصیت‌ها باعث ایجاد عقده حقارت در آنها شده و غلبه بر عقده حقارت باعث کسب قدرت و به قول گرامشی کسب هژمونی می‌شود. این میل به کسب هژمونی گاهی باعث اتفاقات وحشتناکی می‌شود که شکل‌های گوناگونی دارد. این رفتارها اغلب از خانواده آغاز می‌شود.
او ادامه داد: مسئله بعدی منطق خصوصی و سبک شخصی زندگی شخصیت‌ها است. یعنی هر شخصی با وجود اجتماعی بودن منطق خصوصی و سبک شخصی خود را برای زندگی دارد. حتی برای دو برادر که در یک خانواده و یک فرهنگ بزرگ شده باشند. منطق شخصی، اغلب با قالب‌های اجتماعی در تناقض و تباین است که باعث می‌شود شخص حالت شورشی و یاغی‌گری پیدا کند، چون با عرف عام در تناقض است. منطق خصوصی سه برادر این رمان با اینکه از هم متفاوت است، در ظاهر با فرهنگ عام جامعه هم تفاوت دارد. اما با دقت در رفتار برادرها می‌توان به این نتیجه رسید که منطق خصوصی برادرها منطق پنهان عام جامعه است. به‌خصوص رفتار هادی.
در ادامه جلسه نیز حمیدی پارسا در بخش دوم صحبت‌های خود به مفهوم «دیگری» در نظریات باختین پرداخت وگفت: برای باز شدن مفهوم «دیگری» و برای رسیدن به شناخت آن نیاز به معرفت‌شناسی داریم، به شرطی که با «دیگری» وارد گفت‌وگو شویم. بدون «دیگری» معرفت و آگاهی امری ناقص و عقیم است. مکالمه و گفت‌وگو زمانی معنا دارد که ما با «دیگری» در یک افق قرار بگیریم و بده‌وبستان فکری داشته باشیم. «دیگری» برای ما می‌تواند سه فرض داشته باشد: فرض اول این است که «دیگری» باعث معرفت به خود می‌شود. وقتی به خودم معرفت نداشته باشم، هستی من به چالش کشیده می‌شود. فرض دوم این است که «دیگری» هیچ نسبتی با من نداشته باشد و فرض سوم این است که «دیگری» در تقابل و رویارویی با من باشد. یعنی دائم درحال حذف و خاموش کردن «دیگری» باشیم. در این صورت «دیگری» دوزخ من است. چیزی که مرا محدود می‌کند. در این رمان، دیگری‌ها شکل فرض سوم را دارند. یعنی سعی می‌کند به «دیگری» ضربه بزنند و خاموشش کنند. چندین بار در رمان ذکر می‌شود که ما همه در پی آزار رساندن به هم هستیم. بین سه برادر(دانیال، هیراد و هادی) مکالمه رخ نمی‌دهد. این رمان جهان صداهای منفرد است. حرف زیاد است، اما معنا کم است و آگاهی‌ها در حال حذف هستند تا هم‌افزایی. «دیگری» بیشتر از اینکه در حال معرفت‌زایی باشد، در حال انکار است. البته این ربطی به چندآوایی بودن رمان ندارد.
هم‌چنین حسین ورجانی مدرس داستان‌نویسی، در بخش پایانی صحبت‌های خود افزود: مهم‌ترین رکن اجتماع خانواده است. تلاش برای برتری بر هم‌شیرها در یک خانواده، بحث دیگری است که آدلر به آن اشاره می‌کند. ما از خرده رفتارهای شخصیت‌ها که دائم در تقابل با هم هستند و سعی می‌کند نسبت به هم‌شیرهای خود برتری داشته باشند، می‌توانیم اثر خانواده را بر فرزندان خود ببینیم.
او وجوه دیگر کتاب ماهو را وجه نهیلیستی، اگزیستانسیالیستی و میل به خشونت در آدم‌ها و پایمال شدن حقوق زنان دانست و ویژگی دیگر رمان را ایدئولوژیک بودن آن عنوان کرد.
در پایان این جلسه دیالوگی میان حاضران و نویسنده درباره رمان ماهو انجام شد.
ادبیات اقلیت / ۱۹ فروردین ۱۳۹۶
تمامی حقوق برای پایگاه اینترنتی «ادبیات اقلیت» محفوظ است.