جن در داستان فارسی به مثابۀ فقر اندیشه
ادبیات اقلیت ـ “جن در داستان فارسی به مثابۀ فقر اندیشه (به بهانۀ «جن‌نامه» و جادونویسی‌های گلشیری)” عنوان یادداشتی از مرتضا کربلایی لو است که در فروشگاه سایت ادبیات اقلیت منتشر شده است.
در این نوشتار می‌خوانیم:
به نظر می‌رسد جوزف نای در کتاب معروفش قدرت نرم فریب پیش‌بینی‌های اقتصاد جهانی در حوالی ۲۰۵۰ را نخورده است. به زعم او حتا اگر چین و آمریکا و هند، در سی و اندی سالی که در پیش روست قدرت برتر اقتصادی جهان باشند، اروپا همچنان خاستگاهِ قدرت نرم است. چه دارد این اروپا که این‌گونه سمج بر مسند اندیشه تکیه داده و پایین نمی‌آید؟ جز اشاره به فلسفه و چهره‌هایی اروپایی که اندیشۀ فلسفی ورزیده‌اند چه می‌توان پاسخ داد؟ مهم‌ترین فلاسفۀ جهان اروپایی بوده‌اند. از آن سو، رمان به زعم برخی یک مقولۀ اروپایی است و چرا نباشد؟ آن منبع فیاض اندیشه اگر بخواهد در اشخاص و کنش‌ها تجسم بیابد، چه بستری بهتر از رمان می‌یابد؟ رمان بی‌شکل است. درست مانند خود اندیشه.
اندیشۀ فلسفی مفاهیمی می‌آفریند که از دو ویژگی برخورداند: لطافت و پیچیدگی. مفاهیم فلسفی به مدد لطافتی که دارند، قدرت نفوذ در عرصه‌های فراگیر دارند. و به لطف پیچیدگی‌شان می‌توانند بیش از یک جنبه از اشیا و رویدادها را هم‌زمان آشکار سازند. انسان مجهز به لطایف، قادر است حدود زمان و مکان را در‌نوردد، همچنان که فلاسفه درنوردیده‌اند. و انسان پیچیده‌اندیش، قفا ندارد که از پشت بتوان به او حمله کرد و آسان شکستش داد. تو گویی او چشمی هم در پس سر دارد و می‌تواند به زوایایی از شیء التفات کند که دیگران سهواً یا عمداً نادیده‌اش می‌گیرند.
لطیف بودن و پیچیده بودن. به یک نخ نامرئی بیندیشید که بتابانیمش. هم از نظر ناپیداست و هم در خود تابیده است.
نویسندگان ادبیات فارسی همه از تفاوت کیفی کارشان با رمان‌نویسان شاخص جهانی آگاه‌اند. کسی با صرف نقل‌کردن یک ماجرا نویسنده‌بشو نیست یا لااقل نویسندۀ مطرحی از آب درنمی‌آید. باید از نظر اندیشه غنی باشد و با آن دو ویژگی که یاد شد، می‌توان این‌گونه هم گفت که باید ذهنی لطیف و پیچیده داشته باشد. امر لطیف به جهان اشخاص و اشیایی که پیکرۀ رمان را می‌سازند «انسجام» می‌بخشد و امر پیچیده به رمان این قدرت را می‌دهد که مجال به صداهای متکثر بدهد. رمان مواجهۀ صداهاست در بستری فراگیر.
جن و جادو چه؟ جن لطیف است و به چشم نمی‌آید. و جادو پیچیده است. به دو اثر گلشیری، در ولایت هوا (۱۳۷۰) و جن‌نامه (۱۳۷۶) اگر نگاهی بیندازیم، دو ویژگی یادشده یعنی لطافت و پیچیدگی را پیدا می‌کنیم. جن به مدد این‌که لطیف‌تر از انسان است، می‌تواند در اشخاص حلول کند و برای مهار او باید دستورالعمل‌های پیچیده‌ای را به کار بست. جادو نیز از همین دو ویژگی برخوردار است. پیش‌فرض عمدۀ جادو، عنصر شباهت است. شباهت بین شیء جادویی و کسی که جادو به قصد تسخیر او اعمال می‌شود. شباهت دامنه‌ای فراگیر دارد و به خاطر این‌که امکان این هست که چیزها با هم شباهت‌های چندگانه داشته باشند، فن جادو مستعد ابتلا به پیچیدگی است. بین یک مرغ سیاه و هزاران شیء دیگر که به هم در ظاهر بی‌ربط‌اند شباهتی می‌توان یافت. سؤال این است: آیا هر لطافتی و هر پیچیدگی‌ای، موجب تعالی یک داستان بلند به سوی یک رمان است؟ آیا همین‌که رمانی که می‌نویسیم، جایگاه اموری لطیف و پیچیده شد، به تعالی کیفی دست یافته‌ایم؟…
متن کامل این نوشتار را به صورت فایل PDF از فروشگاه سایت ادبیات اقلیت تهیه کنید.
مشخصات فایل:
نام مقاله: «جن» در داستان فارسی به مثابۀ فقر اندیشه / به بهانۀ «جن‌نامه» و جادونویسی‌های گلشیری
نویسنده: مرتضا کربلایی‌لو
نوع فایل: PDF
تعداد صفحات: ۸ صفحه
حجم فایل: ۳۲۰ kb
قیمت: ۳۰۰۰ تومان
ادبیات اقلیت / ۵ آذر ۱۳۹۷
تمامی حقوق برای پایگاه اینترنتی «ادبیات اقلیت» محفوظ است.