سفری به فرنگ با شاه قاجار / معرفی کتاب سفرنامۀ مبارک شاهنشاهی
معصومه فرید
ادبیات اقلیت ـ معرفی کتاب سفرنامۀ مبارک شاهنشاهی:
جهان در ۱۹۰۰ میلادی گام به عصر جدید می‌گذاشت…
در همین اوان، مظفرالدین‌شاه، پنجمین پادشاه سلسلۀ قاجار عزم سفر به فرنگ کرده بود. او این سفر را در فروردین ۱۲۷۹ آغاز کرد. (حدوداً شش سال قبل از امضای فرمان مشروطیت.) کتاب سفرنامۀ مبارک شاهنشاهی شرح خاطرات یا ــ به‌اصطلاح مرسوم آن زمان ــ روزنامۀ[۱] اولین سفر این شاه قاجار به فرنگ است. کتابی که بنا به نوشتار مقدماتی آن، ماترک میرزا معصوم خان است:
اما نسخۀ قدیمی کتاب چگونه به دست ما رسید؟ کتاب همراه ده‌ها کتاب و سند تاریخی دیگر، ماترک میرزا معصوم خان، از اعضای مهامِّ امور خارجۀ ایالت آذربایجان در زمان ولی‌عهدی مظفرالدین میرزا بود. این ماترک، اکنون در دست عباس‌قلی صادقی است… پیشنهاد کار بر روی این سفرنامه نیز از سوی آقای صادقی مطرح شد.[۲]
وجود اضافاتی چون پانوشت‌هایی شامل شرح معانی برخی کلمات و اصطلاحات غیرامروزی، معرفی کسان و مناطقی که ذکرشان در این روزنامه رفته است، حروف‌نگاری به شیوۀ امروزین و… آن را به اثری خوش‌خوان و ساده‌فهم برای مخاطبان روایتی ۱۱۸ ساله تبدیل کرده است.
مخاطب با سفر در تاریخ و همذات‌‌پنداری با شخصیت اول ایران در آن زمان، ترس و شگفتی‌هایی از پیشرفت‌ها و فرآورده‌های پس از انقلاب صنعتی را تجربه می‌کند که امروزه به آن‌ها عادت کرده است. وحشت از وارد شدن به تونل، شگفتی از اسباب امتحان نبض، بازدید از کارخانه‌ها و بسیاری موارد دیگر که مظفرالدین‌شاه کم و بیش با جزئیات، به شرح آن‌ها پرداخته است.
سفرنامۀ مبارک شاهنشاهی
سفرنامۀ مظفرالدین‌شاه نه‌تنها بستری برای مطالعات تاریخی ــ سیاسی ایران و کشورهایی است که به آن‌ها سفر کرده، بلکه وجوه مختلف شخصیتی او را نیز از زبان خودش آشکار می‌کند: عادات مذهبی و سنتی، چگونگی رسیدگی به امور مملکتی، خصلت‌های رفتاری، چگونگی مواجهۀ سران دیگر کشورها با این شاه قاجار، میزان محبوبیت او در میان مردم کشور خودش و دیگر سرزمین‌ها، سرگرمی‌‌ها و میزان علاقه‌اش به علم و ادب و هنر و… همچنین از آن‌جا که ذکر این خاطرات با توصیف اوضاع و احوال ایران آغاز و پایان می‌یابد، امکانی برای مقایسۀ ایران با دیگر کشورها در آن دوران نیز به دست می‌دهد.
شاه سابق ایران، با توصیفاتی جزئی‌نگرانه از جنس آثار ادبی، مخاطب را به دنیای ذهنی و فضاهایی می‌برد که خود از سر گذرانده است. با این حال، گاه آوردن اسامی دقیق و آمار جمعیتی شهرها و فاصلۀ بین آن‌ها و… به زبان اثر رنگ‌وبویی علمی می‌دهد. همچنین روایت، به سبب تکرار بیان روزمرگی‌ها، گاه کمی کسل‌کننده می‌شود.
از جذابیت‌های کتاب، وجود تعدادی عکس در ملحقات پایانی آن است: عکس‌هایی از مظفرالدین‌شاه، تصویرسازی‌هایی از او در مطبوعات فرنگی از جمله صحنۀ ترور نافرجامش در فرانسه و… همچنین، وجود کتاب‌نامه و نمایۀ افراد در این ملحقات به اثر اعتباری آکادمیک داده است.
سفرنامۀ مبارک شاهنشاهی را مظفرالدین‌شاه قاجار نوشته و گردآوری و تحقیق آن بر عهدۀ آیدین فرنگی و عباس‌قلی صادقی بوده است. ایشان در شرح مختصری که ابتدای کتاب منتشر شده، به شرح اموری پرداخته‌اند که به‌منظور چاپ آن بدان اهتمام ورزیده‌اند. مواردی که مطالعۀ آن برای مخاطبان کنجکاو دربارۀ چگونگی انتشار اثر خالی از لطف نیست. این کتاب را نشر کلاغ در سال ۱۳۹۶ با قیمت ۴۰۰۰۰ در ۱۱۰۰ نسخه منتشر کرده است.
[۱] کتابی که شرح روزانۀ گزارش یا یادداشت وقایع هرروزه باشد.
[۲] از متن کتاب، صفحۀ ۱۱.
ادبیات اقلیت / ۲۸ تیر ۱۳۹۷
تمامی حقوق برای پایگاه اینترنتی «ادبیات اقلیت» محفوظ است.