گزارشی از جلسه نقد و بررسی کتاب “شازده کوچولو در مترو” در مجتمع ناشران قم

ادبیات اقلیت ـ گروه داستان جمعه: در ادامۀ جلسات نقد و بررسی گروه ادبی داستان جمعه، روز جمعه ۸ تیرماه ۱۳۹۷، کتاب شازده کوچولو در مترو (مجموعه‌آثار نخستین دورۀ جشنوارۀ داستان پانزده‌کلمه‌ای با موضوع کودکان کار) با حضور جمعی از نویسندگان  قمی این کتاب و شرکت‌کنندگان در جشنواره و نیز دبیر جایزه ادبیات اقلیت و همچنین محمدرضا یوسفی و ابراهیم اکبری دیزگاه به عنوان منتقد در مجتمع ناشران قم، نقد و بررسی شد.

محمدرضا یوسفی، نویسنده و داور این جشنواره سخنانش دربارۀ این کتاب را این‌گونه آغاز کرد: در سال‌های اخیر، استقبال خوانندگان ایرانی از داستانک و آثار مینیمالیستی زیاد شده است. این توجه بی‌دلیل نیست. از نظر من، هر گونۀ ادبی، ضرورتاً یک آبشخور اجتماعی دارد. به طور مثال، مکتب کلاسیسیسم نوعی واکنش نسبت به دین‌ورزی قرون وسطا و یک نوع تعقل‌گرایی آغازین در مواجهه با دوران تفتیش عقاید بود. ریشۀ این مکتب در به وجود آمدن اقشار و طبقات جدید در اروپاست. افرادی که به یک فرهنگ جدید و مدرن نیاز داشتند تا بتوانند در برابر فرهنگ معمول کلیسا حرفی برای گفتن داشته باشند.

این نویسندۀ کودک و نوجوان افزود: مینی‌مالیسم یکی از محصولات ادبیات پست مدرن است؛ ادبیاتی که واکنشی بود در برابر فجایع دو جنگ جهانی؛ اندک‌نویسی در مقابل بلندنویسی. در واقع مینی‌مالیسم، خرده‌انگاری، خرده‌اندیشی و خرده‌نویسی در تقابل با کلان‌نویسی است. دیگر نیازی به شخصیت‌پردازی کامل نداریم و شخصیت‌ها در حد تیپ پایین می‌آیند. با توجه به این خصوصیت‌ها، تودۀ مردم با تمام تفاوت‌هایشان در این گونۀ ادبی می‌توانند مشارکت داشته باشند. تنها یک حس یا یک تصویر برای نوشتن یک داستان مینی‌مال کافی است.

یوسفی در پایان سخنانش، به عنوان کتاب اشاره کرد و گفت: انتخاب هوشمندانه‌ای در مورد نام کتاب صورت گرفته است؛ معضل کودکان کار، بیشتر در شهرها و خصوصاً شهرهای بزرگ وجود دارد و هر کدام از این بچه‌های کار، درواقع یک شازده‌کوچولو هستند، اما برخلاف آن شخصیت معروف که یک سیاره دارد، این‌ها هیچ ندارند و در یک مترو گیر افتاده‌اند! سرنوشت اکثر این بچه‌ها مرگ است و جز تلخی چیزی برایشان وجود ندارد.

در ادامۀ این جلسه، ابراهیم اکبری دیزگاه، نویسندۀ کتاب “شاه‌کشی” نقد خود را این‌گونه شروع کرد: این مجموعه، برخلاف اکثر آثار این‌چنینی که که از سر رفع تکلیف و برای ارایۀ خروجی جشنواره‌ها منتشر می‌شوند، به صورت حرفه‌ای جمع آوری شده است. اکثر داستانک‌ها استاندارد لازم را دارند و مخاطب می‌تواند از آن‌ها لذت ببرد.

او در بخشی از سخنانش گفت: می‌خواهم به جمله‌ای اشاره کنم که در یادداشتِ برگزارکنندگان در انتهای کتاب آمده است که: «ما می‌خواهیم جهان را از طریق کلمه نجات بدهیم.» این تعبیر و تأکید بر «کلمه» در برگزاری این جشنواره کاملاً هوشمندانه است.

اکبری دیزگاه ضمن اشاره به این‌که در قرآن و متون مقدس از حضرت مسیح با عنوان «کلمه» نام برده شده است، به خواندن آیاتی از قرآن پرداخت که در آن‌ها از این پیامبر تعبیر به «کلمه» شده است و همچنین افزود: نجات جهان از طریق کلمه، حداقل دو خاستگاه داشته است: یک خاستگاه مارکسیستی که می‌خواست به طرق مختلف از جمله کلمه، جهان را نجات بدهد و یکی دیگر، اگزیستانسیالیستی که منجر به ایجاد ادبیات متعهد شد. از نظر من، این نگاه پس سال‌ها در این مجموعه تجلی یافته است. در این کتاب سعی شده ادبیات به جامعه بازگردد و به نوعی هم برای خواننده و هم برای نویسنده تعهد ایجاد کند.

نویسندۀ رمان برکت افزود: نکتۀ بعدی مسئلۀ تعداد کلمات و محدودیت داستانک‌ها در پانزده‌کلمه است. داستان‌های جشنواره و این مجموعه، پانزده‌کلمه‌ای است. این نیز تأکیدی دیگر بر نقش کلمه در این کتاب است و به این معناست که علاوه بر ساخت یک جهان داستانی متمرکز و کلی، هر کدام از کلمات داستانک‌ها قابلیت ایجاد یک جهان داستانی را دارند.

اکبری دیزگاه در ادامه گفت: اتفاقی که در این کتاب می‌افتد، اتفاقی خاص است؛ گویی ما تنها یک قصه می‌شنویم! با این‌که در این مجموعه از تمامی شهرها و مناطق کشور داستانک وجود دارد، انگار که تمامی داستانک‌ها را یک نفر نوشته است. و از آن مهم‌تر، این‌که گویی تمامی داستانک‌ها یک شخصیت دارند و آن کودکی است که کار می‌کند. ماهیت تمام داستان‌ها نیز به یک گونه است؛ یک معصوم و یک ظالم. معصومانی که در بهترین حالت از آن‌ها استفاده می‌شود! ظالم چهره‌های مختلفی دارد؛ اجتماع، خانواده، افراد سودجو، جهل مردم و در آخر، حاکمیت. اما آن‌چه در این مجموعه پررنگ است، سیمای افراد سودجو است.

او در بخش انتهایی سخنانش گفت: یکی از نکاتی که در این مجموعه‌آثار به چشم می‌خورد این است که نویسندگان این داستانک‌ها از دور به کودک کار نگاه کرده‌اند و اصلاً به سوژه نزدیک نشده‌اند. با توجه به تفاوتی که میان «درد» و «رنج» وجود دارد، تصور من این است که شاید کودکان کار درد بکشند، اما خیلی رنج نمی‌کشند؛ چون کار به صورت بخشی از زندگی‌شان در آمده است. به غیر از چند داستانک، داستانک‌های این مجموعه روایت و نقاشی رنج در چشمان این کودکان بود تا این‌که واقعاً نشان بدهد رنجی در نگاه آنها وجود دارد یا نه؟

در بخش دیگری از این جلسه، تعدادی از نویسندگان آثار این مجموعه که از شهر قم در جشنواره شرکت کرده بودند، آثارشان را برای حاضران خواندند و و دربارۀ برخی از این آثار گفت‌وگو شد.

در بخش دوم و پایانی این جلسۀ گروه داستان جمعه، از مجموعه‌داستان بی‌خوابی اثر مصطفی پورنجاتی که به‌تازگی به همت نشر نیستان منتشر شده است، رونمایی شد و نویسنده دربارۀ این کتاب سخن گفت.

 گزارش: سعید علینقی پور

ادبیات اقلیت / ۱۲ تیر ۱۳۹۷