گزارشی از رمان خاموشی دریا / ورکور

«خاموشی دریا» داستان بلندی است که ژان بروله آن را در سال ۱۹۴۱، در اثنای جنگ جهانی دوم و سال‌های اشغال فرانسه، با نام مستعار ورکور، به صورت مخفیانه نوشت و مدت کوتاهی بعد از انتشار آن، حسن شهید نورایی آن را به فارسی ترجمه و در آبان ۱۳۲۳ در تهران منتشر کرد.

ادبیات اقلیت ـ این کتاب که تحت مجموعه‌ای با عنوان «دفترچه‌های خاموشی» منتشر شده است، شرح حال پیرمردی فرانسوی است که با دختر برادرش زندگی می‌کند و در خانه مجبور به میزبانی یک افسر آلمانی هستند که خانۀ آنان را اشغال کرده است؛ افسری که موسیقیدان است و فرانسه را دوست دارد و جنگ را نیز تعبیر و تفسیری فرهنگی می‌کند و سعی در جلب نظر میزبانانش دارد اما میزبانان او برای بیان اعتراض خود به اشغال خانه و کشورشان جز سکوت و خاموشی راهی نمی‌شناسند.

جلسۀ روز یکشنبه نوزدهم مهر ۱۳۹۴ «سیر مطالعاتی رمان» (دورۀ ادبیات فرانسه) به نقد و بررسی رمان «خاموشی دریا» نوشتۀ ورکور (ژان بروله) اختصاص داشت.

شرکت‌کنندگان در این جلسه از «سلسله‌جلسات سیر مطالعاتی رمان» که در نشر ثالث برگزار شد، دربارۀ «خاموشی دریا» به نکاتی اشاره کردند که خلاصۀ آن از این قرار است:

حجت زمانی: «خاموشی دریا» کتاب شاهکاری نبود اما به نظرم نویسنده توی این حجم کم خیلی خوب توانسته بود آن چیزهایی را که می‌خواست بیان کند. آن چیزهایی که رمان می‌خواهد به ما بگوید شاید بیشتر از این ها جا برای نوشتن داشت. اما با توجه به این که این اثر در زمان اشغال فرانسه به دست نازی‌ها و به صورت غیرقانونی چاپ شده احتمالا نویسنده محدودیت داشته برای بیشتر نوشتن.

«خاموشی دریا» جزء کتاب‌هایی بود که تحت سلسله‌انتشاراتی در لندن با عنوان «دفترچه‌های خاموشی» توسط نهضت مقاومت فرانسه در لندن چاپ می‌شد. ویژگی همهٔ آن‌ها مخالفتشان با فاشیسم و نازیسم و تلاش برای آزادسازی فرانسه بود. خاموشی دریا هم از این دسته کتب است. کتابی که «ژان بروله» با نام مستعار«ورکور» آن را نوشته و «حسن شهیدنورایی» همان سال (۱۳۲۴) آن را ترجمه و منتشر کرده است.

در این کتاب عمو و دختربرادری برای مقاومت در برابر افسری که به عنوان مهمان به آنها تحمیل شده تنها کاری را که می‌توانند انجام می دهند؛ سکوت می‌کنند. افسر را در محیط خانه بایکوت می کنند. افسری که عاشق فرانسه است. بهتر بگوییم عاشق فرهنگ فرانسه است و اعتقاد دارد جنگ مقدمه‌ای است برای یکی شدن دو فرهنگ پربار که یکی در موسیقی و دیگری در ادبیات سرآمد است.

او ابتدا معنای مقاومت عمو و دختر را نمی‌فهمد اما در پایان می‌فهمد که نظریهٔ صلح از طریق جنگ راه به جایی نمی‌برد. آنجا را ترک می کند و به جبهه می‌رود. آن آخرین لحظات عمو و برادرزاده سکوت خود را با خداحافظی می شکنند. می بینید که با رمان استعاری‌ای رو‌به‌رو هستیم. افسر آلمان است و آن دو و به خصوص دختر، فرانسه. انسان‌ها همدیگر را دوست دارند اما نه در جنگ. جنگ عادی نیست حتی اگر سالها طول بکشد. انسان برای دوست داشتن هم‌نوعش صلح می‌خواهد. فرهنگ‌ها هم همین‌طور.

کتاب تقابل معناداری ایجاد کرده بین انسان، فرهنگ و جنگ. در نهایت می‌توان گفت که در «ادبیات مقاومت» و با توجه به جو احساسی‌ای که معمولاً در این گونه ادبیات‌ها وجود دارد «خاموشی دریا» تا حد مناسبی توانسته خودش را از شعارزدگی و پناه‌آوردن به ناواقعیت دور نگه دارد. همین مسئله بر آنم می‌دارد که آن را رمان موفقی بدانم.

جعفر مرتضوی: رمان «خاموشی دریا» روایت مقاومت خاموش فرانسه در مقابل تجاوز آلمان نازی است. شخصیت اصلی رمان، افسری نازی است بازگو کنندهٔ تبلیغات دولتی نازی‌ها دربارG جنگ برای مردم فرانسه است. او که احساسات و اندیشه‌ای شاعرانه دارد در ذهن خود به تبلیغات دولت نازی دامن زده و آن‌ها را با رنگ و بویی شاعرانه آمیخته و باور کرده است.

او بخشی از ارتش آلمان است و قسمتی از خانهٔ یک خانوادهٔ فرانسوی را اشغال کرده است. صاحبان خانه زن و مردی فرانسوی‌اند. زن، دختر برادر مرد است و هر دو در مقابل حضور افسر نازی سکوت پیشه می‌کنند. نویسنده می‌خواهد واکنش و مقاومت فرانسه در مقابل آلمان نازی را با سکوت این زن و مرد در مقابل پرگویی‌های افسر نازی نمادسازی کند.

مهدی موسوی نژاد: خاموشی دریا، نماینده ای است از آنچه می‌توانیم آن را «ادبیات خاموشی» یا «ادبیات سکوت» بنامیم. که خود به «ادبیات مقاومت» مربوط است. خاموشی در اینجا نوعی اعتراض است. اعتراض کسانی که نمی‌توانند کاری بکنند جز سکوت.

در این رمان پیرمرد و دختر برادرش مجبورند حضور افسری آلمانی را در خانۀ خود تحمل کنند. خانۀ آنان اشغال شده است، همچنان که کشورشان اشغال شده است، اما این دو، جز سکوت کردن و به گونه‌ای رفتار کردن که گویی هیچ اتفاقی نیفتاده است (بدون تغییر دادن برنامه‌های هرروزۀ زندگی‌شان) با صبر و شکیبایی فقط به این اشغالگر نگاه می‌کنند و در برابر او تنها سکوت می‌کنند؛ همچنانکه فرانسه در برابر آلمان. افسر آلمانی عاشق فرانسه است و معتقد است که فرانسه می‌تواند آلمانی‌ها را معالجه کند و «جوانمردی و پاکبازی را به آلمان‌ها بیاموزد» و در عین حال می‌گوید که «اما برای این کار عشق لازم است.» او در پی جلب نظر دختر است اما سکوت دختر و عمویش، بی‌انتهاست و آن‌ها هیچ نمی‌گویند، جز یک جمله‌ که پیرمرد می‌گوید و «خداحافظ»ی که دختر به هنگام رفتن افسر به او می‌گوید.

ادبیات سکوت یا ادبیات خاموشی، به ما می‌گوید که سکوت چگونه می‌تواند در داستان پیش‌برنده باشد. ما در این کتاب با نوعی دیالوگ بی مخاطب مواجهیم یا به عبارت بهتر دیالوگی یک طرفه که پاسخش سکوت است. در چه موقعیتی است که سکوت تنها راه مقاومت و ایستادگی است؟ وقتی هر سخنی بی‌فایده و هر کنشی ممنوع یا بی معناست. ما در این رمان می‌بینیم که افسر آلمانی مدام حرف می‌زند (برای در و دیوار) خاطره می‌گوید، نظریاتش دربارۀ مسائل مختلف را می‌گوید تا جلب نظر کند و بلکه بتواند مخاطبانش را به حرف بیاورد ولی نمی‌تواند.

برخی نکات دیگر مطرح شده در جلسه:

ـ نویسندۀ این رمان، رمان را به علت فضای خفقان حاکم بر فرانسۀ تحت اشغال آلمان با نام مستعار می‌نویسند و تا مدتی نام اصلی او معلوم نبوده است و حتی مترجم فارسی رمان، حسین شهید نورایی اشاره می‌کند که نمی‌داند که نویسندۀ این رمان کیست. او ژان بروله نویسندۀ فرانسوی است که زادۀ ۱۹۰۲ و درگذشتۀ ۱۹۹۱ میلادی است.

ـ ژان بروله، که از نویسندگان مطرح فرانسه است غیر از نویسندگی، هم ناشر بوده است و هم تصویرگر کتاب‌های کودکان. او بنیان‌گذار انتشارات معروف مینوی فرانسه است که برای اولین بار آثار نویسندگان جریان رمان نو را منتشر کرد. تا کنون از این نویسنده اثر دیگری به جز خاموشی دریا به فارسی ترجمه نشده است.

ـ مترجم کتاب، حسن شهید نورایی نیز تحصیلکردۀ رشتۀ بازرگانی است. او شش سال در فرانسه زندگی کرد و در آن‌جا با صادق هدایت رابطۀ دوستانه و نزدیک داشته است و نامه‌های صادق هدایت به او در کتاب «هشتاد و دو نامه از صادق هدایت به حسن شهید نورایی» منتشر شده است.

ـ در بررسی و تحلیل این رمان کوتاه نود صفحه‌ای، باید به دو ویژگی جنگ در این رمان اشاره کرد. نخست اینکه جنگ باعث می‌شود زندگی انسان‌ها از حالت عادی بیرون بیاید و این یکی از همان «وضعیت‌های مرزی» است که فیلسوفان اگزیستانسیالیست به آن اشاره می‌کنند و دیگر اینکه این جنگ، به نوعی جنگ فرهنگ‌هاست. یا تقابل و رویارویی دو فرهنگ و این در شخصیت و طرز نگاه افسر آلمانی مشهود است زیرا او به فرانسه عشق می‌ورزد و فرانسه را با ادبیاتش و با فرهنگش می‌شناسد و معتقد است که فرانسه می‌تواند به آلمان در این جنگ کمک کند. در واقع افسر آلمانی نگاهی شاعرانه به جنگ دارد و معتقد است آلمان و فرانسه می‌توانند با یکدیگر ازدواج کنند و به هم عشق بورزند.

جلسات «سیر مطالعاتی رمان» هر دو هفته یک بار برگزار می‌شود و به صورت دوره‌ای رمان‌هایی از نویسندگان مهم و تأثیرگذار یک کشور، بر اساس تاریخ بررسی می‌شود.

در این جلسات که از آذر ۱۳۸۹ آغاز شده است، تا کنون بیش از صد رمان نقد و بررسی شده اند. در دورۀ جدید این جلسات رمان ها بر اساس ملیت انتخاب می شوند. دورۀ اول ادبیات آمریکا بود که از رمان داغ ننگ هاثورن شروع شد و در ادامه رمان هایی مثل هاکلبری فین٬ عصر بیگناهی٬ نشان سرخ دلیری٬ وداع با اسلحه٬ خشم و هیاهو و در قند هندوانه خوانده و بررسی شد.

سپس به ادبیات ایتالیایی پرداخته شد. از رمان توسری خور اثر گابریله دانونتسیو آغاز شد و سپس با نویسندگانی مثل گراتسیا دلدا٬ ناتالیا گینزبورگ٬ آلبا دسسپدس٬ آلبرتو موراویا٬ لوییجی پیراندلو و استفانو بنی ادامه پیدا کرد.

سومین و آخرین ملتی که به ادبیاتش پرداخته شده فرانسه است. این دوره از ژاک قضا و قدری اثر دیدرو شروع شده و خوانش رمان ها بر اساس سیر تاریخی، ادامه دارد.

مرتبط: نمایشنامۀ رادیویی «خاموشی دریا» / بیژن مفید

——

جلسۀ قبل: سرانجام شری / سیدونی گابریل کولت

جلسۀ بعد: سوم آبان ۱۳۹۴: بررسی رمان «دیو در تن» اثر رمون رادیگه.

اختصاصی ادبیات اقلیت / ۲۰ مهر ۱۳۹۴